Manhanas de 26 i 27 d'Abril ... lhembro-me de l poema de Sophia,
Esta ye la madrugada que you speraba
L die einicial anteiro i lhimpo
Donde salimos de la nuite i del silêncio
I libres habitemos la substância de l tiempo.
Chuobe, eiqui nesta tierra. Auga! Bien precisamos deilha. Tanto precisamos que quien bibe an ne meio de l cimento i nun puode ber las árboles nien las flores até acha que quando chuobe stá mal tiempo!
Mas ye este l nuosso tiempo! Tanto precisamos d'auga que nun la queremos i nien sequiera mos damos de cunta que sien eilha nun podemos bibir.
Cumo tu dizes, Sophia, "pardonai-lhes Senhor, porqu'eilhes sáben l que fázen!"
Donde stabas no die 25 d'Abril de 1974?
You sei donde staba. Fui cun miu pai i un bezino, tiu Antonho Martinho, a anxertar para ua binha. A la nuite, quando benimos, oubimos dezir qu'habie habido ua REBOLUÇON. Fumos todos para casa d'outro bezino a ber la telebison. Lembro-me bien de ber muita giente cuntenta, muitos carros i melitares. Tiu Martinho, que sabie mais dessas cousas i qu'era tamien, diga-se, un grande cuntador de cuntas, dezie qu'aquilho era cousa buona. La lhiberdade, dezie el, staba a chegar. You que tenie dieç anhos i pouco antendie daquilho, guardei essa eideia d'ua cousa buona. I hoije, passados trinta i trés, tengo la certeza qu'era mesmo ua cousa buona. A tiu Martinho i a miu pai nun le chegórun a pagar las geiras d'haber andado na strada de la Barraige - nessa altura tiu Martinho dezie que tabeç beníssen a pagálas! - mas la liberdade i las cousas buonas bálen mais do que todas las geiras que quedórun por pagar.
Oubrigado als dous. Nunca stubírun presos, na prison, mas cun l sou sudor tamien dórun ua mano para que la liberdade passasse por eiqui.
Hoije, dízen, ye l die mundial de l libro. Mas hoije ye tamien l die de San Jorge, feriado an Aragon y tamien an Castilha i Lheon.
De libros, an Miranda, pouco (nada) se bei ou se fala. De feriados si. Muita giente, restourantes chenos, jardins, rues i caleijas donde nun cabe nien mais ua pessona. Parece que Miranda çpertou de la morrinha de ls dies i se tornou n'ua cidade cumo las outras, donde nun hai paç, nien tiempo, nien spácio...
I quien por eiqui s'amporta que qu'hoije seia l die mundial de l libro? Quien l sabe?
Nun sei quien. Mas el há-de haber, por cierto, mas bien scundido, para que nun se saba.
Ou será cun miedo de quedar tonto pois, cumo diç l narrador de l Quijote, fui por tanto ler i poco drumir que perdiu l juízo i se fizo cabalheiro andante an cata d'abinturas.
Ah Don Quijote, quien me dira que tubíssemos un cachico de la tue loucura i menos giente nos restourantes i nas tiendas i un cachico mais al redor de ls libros!
Durante muitos anhos mos fúrun dezindo que falábamos atrabessado, arrebesado, que falábamos mal, ou qu’éramos palhantres. D’ua maneira ou doutra nun falábamos bien pertués. Hai quien, inda hoije, nun tenga salido de l buraco scuro i perdura an dezir que l mirandés nun sirbe para falar d’outras cousas a nun ser l mundo rural, yá el mais zbarrulhado que la lhéngua.
Esta eideia de qu’uas lhénguas son melhores qu’outras chegou a tener muitos defensores, que magicórun teories mais ou menos mirabulantes. Dante, por eisemplo, dezie que las lhénguas bulgares, nun serbien para falar de cousas profundas. Umberto Eco fala-mos nun tal baron de Ryckholt, un flamengo que defendie que la lhéngua flamenga era mais antiga, falada deçde l bércio de l’houmanidade. Todas las outras éran dialetos defíciles d’antender. L sueco Andreas Kempe, dezie que Dius, an ne Paraíso, falou an sueco, Adan an dinamarqués i, esta ye la melhor, la serpiente qu’ancantou Eba falaba francés. Eiqui na bezina Spanha fazírun scola las palabras de l Amperador Carlos I para quien l castelhano era la lhéngua mais apropriada para falar cun Dius.
Fui nesta rateira nacionalista que se deixórun caer tamien alguns filózofos i scritores de ls mais afamados. L romántico Herder, por eisemplo, dezie que la lhéngua ye l melhor speilho de l’alma nacional. L filózofo Leibniz, defendie que l aleman ye la lhéngua que cunserbou la cara mais natural ou adânico. Ou seia, aqueilha que stá mais acerca de Dius i, bien antendido, la lhéngua mais porfeita que las outras.
Mas todas estas teories dében ser antendidas no sou spácio i no sou tiempo. Alguas perténcen a ua era an que las naçones ouropeias buscában, por todos ls meios, las razones para defenir las sues frunteiras i para lhegitimar la sue eijistência. Las lhénguas fúrun, desde siempre, l stendarte de ls pobos dominados. Fúrun eilhas que criórun las gientes, que fabricórun ls pobos i ajudórun a formar las naçones. Las lhénguas son l arado i la charrua qu’abrírun ls sucos donde stan sembradas las semientes de l’houmanidade. Hoije ls tiempos son outros. Mas las lhénguas – todas las lhénguas – stan ende para mos dar cunta que somos hardeiros desta bariedade lhenguística. Ye ua hardança i ua riqueza que tenemos l’oubrigaçon de cunserbar porque eilha representa aquilho que de mais sublime tenemos cumo spécie.
Indas que mos pareça que nun ye assi, quando miramos l ror de lhénguas faladas an ne mundo, todas eilhas ténen ua gramática i un fondo mui parecido. Ye cumo se na cabeça de todos ls ninos houbisse ua forma de barro brando, i an riba del la lhéngua fusse deixando las sues marcas. L resultado final parece diferente an nes falantes d’ua a outra, mas todas ténen an comun muito mais do que parece.
Ye nisto qu’acredítan ls lhenguístas que ban als poucos recompunendo essa pieça de barro oureginal, inda mui pouco conhecida. Mas quando stubir cumpleta há-de mostrar muitas cousas subre l’eidentidade houmana, daquilho que muitos cháman l nuosso genoma lhenguístico.
Mas a par de l camino de ls chamados ounibersales lhenguísticos, que mos dízen que todas las lhénguas son eiguales, hai outro camino que bai a la par, cun ua lharga stória, daqueilhes que s’acupórun a tentar mostrar nó l qu’ounie las lhénguas mas aquilho que neilhas ye diferente. I deiqui até dezir qu’uas son melhores qu’outras, ou qu’esta sirbe melhor para dezir ciertas cousas, fui un passo mui fácel de dar. Assi naciu l mito de las lhénguas nacionales que, por stáren juntas al poder, atirórun cun las outras pa l buraco dialetal. Na maior parte de las bezes, al menos an Pertual i Spanha, fui un camino que lhebou tiempo i nun fui ampuosto por lei (cumo acunteciu an Fráncia qu’an 1539 decretou que la lhéngua falada na region Île de France era francés i todas las outras éran patois). Debagarico, ua lhéngua fui-se amponendo a las outras porque era la lhéngua de l poder, aqueilha que melhor permitie chegar a el ou comunicar cun mais giente. Assi s’ampeçou, mesmo sien querer, a caçoar de la maneira de falar d’alguns i a dezir qual era la maneira cierta de falar.
La lhéngua mirandesa – cumo muitas outras ditas minoritárias, chamadas dialetos ou an situaçon dialetal – salidas d’un mundo meio zbarrulhado ou an que yá nun queda piedra subre piedra, cumo l chamado mundo rural ou tradicional, lhieban a las cuostas ua cruç mui pesada. Ye l fardo de, segundo alguns, nun serbíren para falar de l mundo moderno. Ora ua lhéngua que solo serbisse para falar de bacas i de canhonas, de cerrados i de tierras (inda melhor se fúren aradas cun las baquitas ou cun l burrico puxado pul arado rachado), que nun fusse capaç de falar de computadores, de telemobles ou anternet, ou seia, para falar daquilho que ye l mais amportante de la nuossa eijistência, que ye l nuosso cordon que mos prende al mundo, comunicando cun las outras pessonas, essa lhéngua stá cundenada a zaparecer.
La lhéngua pertence al mais fondo de cada ser houmano. Daprendemos-la de maneira anstitiba, sien mos darmos de cunta, i nunca mais mudamos las sous feiçones oureginárias. Cun eilha fazemos ua biaige que bai deçde l mais fondo de la nuossa alma, l poço onde cada die la nuossa mente forma cientos de frazes cun admirable criatibidade, até chegar a la comunidade onde bibimos. Falar ye cumo resfolegar. Fazemos-lo sien pensar nisso, anquanto bamos fazendo outras cousas. Mas se mos falta l aire sentimos que mos afogamos, que mos morremos – sien precisar de ningua lhagona onde seiamos atirados – i todo l restro deixa de tener amportáncia. La fala ye tan amportante pa la nuossa mente cumo l aire que resfolgamos. Assi i todo, i isto ye ua diferença amportante, nun falamos de forma outemática, mas segundo un maquinismo de criatibidade único i andebidual.
El habrá flor mais guapa do que la campanina? De certeza que si. Todas las outras son tan guapas cumo esta. Mas las campaninas, que se pónen no ramo de l Die de Ramos, mensageiras de
Mais palabras para quei delantre destes milagres de la natureza?
Árden ls rachones na fogueira
Que l borralho nun pediu mas agradece.
Arde no murilho, la braseira,
D’ua bida que ye lhume i nun parece.
"Chegar a bielho ye chegar a algun sítio."
L’apapoula, cumo era guapa, dezie-le al trigo:
Mira cumo sou guapa, miu amigo. Berde i biçosa sou mais bonita que la rosa.
Mas nisto passaba l lhabrador, l trigo anchie-lo d’afagos i a l’apapoula cortába-le la flor.
Filhos, ye buono tener fermosura, mas ser baidosa nun ten bintura.